आनंदवन

मानव निर्मित खूप मोठं खूप प्रचंड बघण्याचा पहिला अनुभव मला आयफेल tower बघितला तेव्हा आला , म्हणजे माणूस इतका अफाट इतका मोठा विचार करू शकतो ? दुसरा अनुभव बाबा आमटे ह्यांच्या आनंदवन, हेमलकसा आणि सोमनाथ प्रकल्पांना भेट दिली तेव्हा आला . म्हणजे साधारण माणसाच्या आकलन शक्तीच्या पलीकडील आहे सगळं .  दोघान मधला एक मोठा फरक म्हणजे, एक कृत्रिम आहे आणि त्याचा आकार तेवढाच राहील आणि दुसरा माणसांनी जोडलेला बांधलेला आणि वाढतच जाणारा अविरत ... 

नुसतं पाहिलं कि  भारावून जातो आणि मग तिथली माणसं आपल्याला काही माहिती देतात फिरवून आणतात तेव्हा तर बाबा आमटे ह्या उत्तुंग माणसाच्या कामाचं खर स्वरूप दिसत, कळत . तिथली सगळीच माणस  इतकी शांत आणि प्रेमळ आहेत तस पाहायला गेल तर हल्ली रोज  एक ग्रुप तिथे येतो, पण सगळीकडे त्या कार्यकर्त्यांनी त्याच जोमाने अनु उत्साहाने सगळं सांगितलं आणि अस ते अनेक वर्ष करत आहेत  आणि करत राहतील . employee satisfaction वगैरे म्हणेज हेच असेल. 

आनंदवन :  मला आनंदवन नक्की कुठे आहे हे ठाऊकच न्हवत, आमटे कुटुंबा, बद्दल आनंदवन बद्दल तस  खूप माहिती होत पण आहे कुठे? नागपूर जवळ हे एवढच , मग जंगलात आहे का?आजूबाजूला काही असेल का? वगैरे सगळे स्वप्न रंजीत संकल्पना मी डोक्यात बांधल्या , नेट वर शोधल तेव्हा असं लक्षात आलं कि गाईडेड टूर्स असतात , इथून नागपूर मग तिथून त्यांची गाडी दोन तासावर आनंदवन मग तिथून हेमलकसा आणि सोमनाथ मग परत नागपूर. पण मला हे टुरिस्ट सारखं करायच न्हवत म्हणून चार लोकांना चार वेळा (दिवसातून ) फोन करून माझा मी आलो .  तर आनंदवन च्या सगळ्यात जवळच स्टेशन म्हणजे वरोरा इथे तुम्ही नागपूर हून बस ने किव्हा गाडी करून येऊ शकता . म्हणजे नागपूर ला दुरोन्तो ने उतरून मग तिथून गाडी करून पुढे, किव्हा सेवाग्राम ने थेट वरोरा ला  उतरून येऊ शकता फार तर एक किलोमीटर अंतर असेल वरोरा पासून  . फक्त सेवाग्राम दुपारी ३ ला सुटते आणि दुरोन्तो रात्री ८. सेवाग्राम खूप ग्रामांची सेवा करते त्या मुळे रटाळ होत, पण नागपूर ते वरोरा चा खर्च वाचतो.  आनंदवनात राहायची सोय झाली नाही तर दोन चार हॉटेल्स ही आहेत जवळ पास.

बुधवारी आनंदवन बंद असतं म्हणजे वरोरा बंद, त्या मुळे आतले सगळे उद्योग बंद असतात .... काय काय उद्योग करतात ते आम्हाला आत फिरल्यावर समजलं . खूप मोठा परिसर आहे, सगळं स्वच्छ , झाड लोट करताना माणसं सुद्धा फार दिसत नाहीत पण शिस्त आणि स्वच्छता अंगवळणी पडलं आहे इथल्या रहिवाश्यांच्या. साधारण लोकांची कल्पना अशी असते कि आनंदवन म्हणजे सगळे कुष्ठरोगी इथे तिथे फिरत असतील , तर असं अजिबात नाहीये, ज्यांना ट्रीटमेंट ची गरज आहे ती दवाखान्यात असतात त्यांच्या कुटुंबाला राहायची सोय आहे . बरेचदा नातेवाईकांनी म्हणजे अगदीच सख्यांनी टाकलं असत , ते बरे होई पर्यंत इथेच असतात आणि नंतर इथेच काम सुद्धा करतात . बरे झालेले  रुग्ण अगदी ताठ मानेने इथे फिरत असतात . आपल्या संकल्पना सगळ्या उधळवून लावत ती लोक आपल्या डोळ्यात डोळे घालून नमस्कार करतात, हसतात , बाहेरच्या जगात ही लोक अगदीच दिन वगैर दिसतात पण आनंदवनात खूप वेगळं चित्र आहे , इतका सम्मान मिळालेला दिसतो कि खरंच अस वाटतं कि आपण एका माणसाला जरी पायावर उभं करू शकलो तरी किती केलं असं होईल, इथे तर शेकडो माणस  आपल्या पायावर पुन्हा उभी झाली , पडलेल्या माणसाला उभ करणं खूप कठीण, इथे तर पिढ्याच्या पिढ्या परत उभ्या केल्या आहेत.

बाहेरच्या लोकांची जेवायची उत्तम सोया आहे आणि एक म्हणजे आपणच आपलं ताट वाट्या धून लागतात, कुणी  मोठं नाही कि लहान नाही सगळे सेम. सगळ्यांना एक चक्कर मारून आणली आनंदवनाची, नाव सार्थक करणारी लोक तिथे आहेत, सगळेच आनंदी दिसतात किव्हा आपण ज्याला इंग्रजीत "content" तशी आहेत लोक, आपल्या मुंबईत सगळी लोक ट्राफिक मुळे , गाडीतल्या गर्दी मुळे म्हणा, एकूणच फार कवलेली दिसतात, पण इथे सगळी लोक आनंदीच  दिसतात.

गुरुवारी आम्ही पुन्हा गेलो, तेव्हा तिथे एक फिल्म दाखवत होते, म्हणजे जनरल असं, माहितीपट. ती फिल्म बघून बाहेर आलो आणि बाजूला असलेल्या ग्राम उद्योगाच्या दालनात शिरलो. सगळं काम हाताने केलेलं, ग्रीटिंग कार्ड्स होते चित्र होती. दुसरी कडे गेलो तर तिथे कोरीव काम केलेल्या वस्तू होत्या. जुन्या टाकाऊ वस्तूं पासून सुद्धा किती गोष्टी केल्या होत्या. काय कलाकारी, आपण थक्क होतो. तिथे पु लंनी (पु ल देशपांडे) लावलेले एक झाड आहे , आता वटवृक्ष झालाय म्हणा (होणारच, त्यांनी हात लावलेलं प्रत्येक पण फुलतंच), आणि  विकास आमटे म्हणाले कि पु ल न चुकता दर वर्षी येऊन जायचे, म्हणजे त्यांना झेपत होत तो पर्यंत, शेवटची चार पाच वर्ष सोडून आणि मदतीचा हात कायम पुढे, तरी पु लंच्या एकाही लिखाणात त्यांच्या मदतीचा उल्लेख आहे का? देणार्याने देत राहावे .... त्या दोघा दोस्तांचे फोटो आहेत खूप, मी साष्टांग नमस्कार घालणार होतो, पण मोह टाळला.  इतकी मोठी माणसं आपल्याच राज्यात असल्याचा अभिमान वाटला, नकळत छाती फुगली आणि डोळे आपोप भरून आले...दिपलेच म्हणा.   बाबांना माणूस म्हणायचं कारण म्हणजे ते देव, दैवत ह्या पासून दूर राहिले, कोणत्या माणसाला जात बघून ट्रीटमेंट नसते इथे, आणि बर झाल्यावर धर्माच बंधन नाही. इथे धर्मशाळा आहे का? अस कुणीतरी विचारलं तेव्हा विकास आमटे म्हणाले कि इथे धर्मच नाही धर्म शाळा कशी असणार? इथे या आणि राहा, मदत करा ... आनंदवन हेमलकसा, सोमनाथ, कुठेहि देऊळ नाही कि देव नाही ... देव पणा सुद्धा नाही.. आपण देव शोधतो माणूस शोधायला हवा ..  लगेच सापडेल.

पुढे मग हातमागाचे काम चालू होती. सतरंज्या चादरी, गालिचे, सगळंच. तिथे पाठीच बाबा आमटे आणि साधना ताई ह्यांची समाधी आहे, छान झाड आहेत. मला जाळताना झाड नका कापू म्हणाले, काय बोलायचं? आणि साधना ताईंची समाधी तिथेच शेजारी. पाठी राखीण म्हणजे काय? ह्याचा उत्तम उधाहरण हि सगळीच आमटे फॅमिली, म्हणजे इतक्या उत्तुंग माणसाला जपणं त्यांच्या कार्यात बरोबरीने आणि काही वेळा जास्त सहभाग देणं हि खूप कठीण गोष्ट असते, एखाद्या माणसाला एका गोष्टीचा ध्यास लागतो, पण त्यांच्या साथीदाराने फक्त त्या माणसाचा ध्यास असून वाट्टेल ते पणाला लाऊन  नवराच्या यशा मध्ये समाधान मानणं हे असामान्य आहे. तिथे समाधी वर मात्र मी आणि सगळ्यांनीच डोकं टेकलं, नतमस्तक होण्या सारखंच आहे ते ..

तिथे त्या रहिवाश्यांचं कॅन्टीन आहे, म्हणजे जिथे लोक जेवतात, आम्हाला ते पाहायला घेऊन गेले. स्वच्छ, नीट नेटकं , खूप प्रमाणात पोळ्या भाकऱ्या केल्या जातात, भाजी असते , आमटी , कोशिंबीर सगळं. भाज्या इथल्याच काही धान्य लागलं तरच बाहेरून. भाज्या चिरल्या कि त्याच साल म्हणा , टरफल म्हणा सगळं ते प्रोसेस करून बायो गॅस, आधी सांगितल्या प्रमाणे बुधवार सगळं बंद असत, तेव्हा इथे बाजार भरतो. तो सगळा ओला कचरा आणून बायो गॅस केला जातो, सोलार पॅनल आहेत .... १०० टक्के उपयोग, स्वावलमभन,  स्वाभिमान , सम्मान..

त्यांच्या सगळ्या वस्तू आहेत ते विकायला दुकान आहे इथे, छान आहे, कष्ट करून पैसा कमवा, साधं सोपं सरळ. मग समोर आपल्या साठी जेवणाची जागा आहे, तुम्ही ताट वाट्या घ्या, अन्न वाढून घ्या, परत घासून जागेवर ठेवा. साधा सोपं करून ठेवलय, आपण फॉरेन मध्ये बघतो तस आहे सगळ, सगळ्यांना सेम वागणूक, काम वाटून दिलेली सगळी जण सगळी काम करतात.

आम्ही मग जेऊन हेमलकसा चा प्रवास सुरु केला ... अजून एक दिवस तरी थांबायला हवं असं वाटत होत .. काय नवल आहे, आपण रिसॉर्ट ला सुद्धा कंटाळतो, इथे तस करमणूकी साठी काही नसताना माणूस रमतो .. धन्य आहे सगळ बाबा  ....

अमेरिका १२- universal studios १

मी ज्या देशात जातो त्या देशात जमलं तर सगळ्या प्रकारच्या   transportation चा उपयोग करायचा प्रयत्न करतो. अमेरिकेत बहुदा सगळेच गाड्या घेऊन फिरतात. फार काही पब्लिक ट्रान्सपोर्ट नाहीचे. मोठ्या शहरात आहेत पण बाकीच्या ठिकाणी मेट्रो, ट्रेन्स नाहीत, साधी बस सुद्धा नाहीये. मी आपला उबर झिंदाबाद होतो. पण, कॅलिफोर्निया मध्ये मी अमेरिकन मेट्रो ने पण प्रवास केला आणि  ट्रेन ने पण (आपल्या सारखीच आहे, मला वाटलं अमेरिकन म्हणजे वेगळी असेल) . 

युनिव्हर्सल स्टुडिओ. 

माझी मावस बहीण स्वाती जिथे राहते तिथून लॉस अँजेलिस साधारण तास भाराच्या अंतरावर आहे, काही कारणाने ती येऊ शकत न्हवती म्हणून मी ट्रेन ने LA ला जायचं ठरवलं. सकाळी दोन आणि संध्याकाळी परत त्याच दोन एवढ्याच फक्त गाड्या आहेत, तिच्या घरापासून च्या जवळच्या स्टेशन वरून जाणाऱ्या. सकाळी सात ची गाडी होती आणि सवई प्रमाणे (आम्ही भाऊ बहीण सेम ना म्हणून) मी साडे सहा ला स्टेशनात, स्वातीनेच सोडल स्टेशन पर्यंत. (त्या दिवशी गाडी दहा मिंट लेट होती).  स्टेशनवर एक किऑस्क होत त्यातनं टीकेत घेतलं (मग ते दिवसभर जीवापाड जपलं) आणि प्लॅटफॉर्म वर गेलो. त्या स्टेटशनात एकच प्लॅटफॉर्म, तुरळक माणसं. मग प्रश्न पडला, कि ह्या बाजूची ट्रेन का त्या बाजूची? सगळंच उलट ना हो? आपण डावीकडून गाडी चालवतो, हि लोक उजवीकडून, म्हणजे बघा माटुंगा स्टेशन जर उदहारण घेतलं तर डावी कडे जाणारी गाडी बोरिवली आणि उजवीकडली चर्चगेट, म्हणजे मेन स्टेशन, पण इथे कस असणार? हे कळत न्हवत , मग माला एक साठ पासष्ट ची रेल्वे चा युनिफॉर्म घातलेली बाई दिसली, तिला विचारलं, ती म्हणाली थांब ह्याच्या आधी एक गाडी येईल मग तुझी गाडी उजवीकडे, म्हंटल बर, दहा मिनिटाने एक गाडी आली, ती बाई लांबून मला हातवारे करून ..नाही हि नाही .... त्या अमेरिकेत पण काळजी घेणारी लोक आहेत हे कळलं, मग ती गाडी गेल्यावर शेजारीच येऊन उभी राहिली, कुठे जातोयस? म्हंटल युनिव्हर्सल ला,  "मजा कर" मग  मला म्हणाली कि इथे amtrak नावाची गाडी पण असते, पण ती इथे थांबत नाही, लॉस अँजेल्स वरून येताना ती गाडी घायची नाही, आता गाडी येईल तुझी,  त्यात बस आणि शेवटच्या स्टॉप ला उतर, मी येस थँक यु असं म्हंटल, नो प्रॉब्लेम म्हणाली आणि परत एकदा विचारल, amtrak  पकडायची? मग मी "नाही" अस म्हणालो, तर काय गोड हसली म्हातारी. तेवढ्यात गाडी येताना दिसली, तुझी गाडी  "have a nice time"  .... मी गाडीत चढलो, रिकामी होती, सुट्टीचा दिवस म्हणून रिकामी असेल . दोन चारच  लोक होती , मग मी एका खिडकीत बसलो आणि मग पाच मिनिटाने दुसऱ्या मग तिसऱ्या , रिकामी गाडी बघायची सवयच नाही ना, म्हणून भिरभिरलो ....

तासाभरात गाडी LA Central ला पोचली, एकदम भारी वाटलं, दादर सारखं ब्रिज चढायला गर्दी, मी खुश. इथे escalators आहेत आणि लोक उगाच धक्का बुक्की करत नाही. त्या मुळे चीड चीड नसते आणि त्यात वातावरण थंड. गाडीतून उतरल्यावर रुमाल काढून घाम पुसायचा न्हवता. वर जाऊन कळल कि तिथे अनेक प्लॅटफॉर्म्स आहेत आणि मी चालून मुख्य स्टेशनात आलो. म्हणजे आपलं चर्चगेट बघा कस आहे? किव्हा CSMT? सगळ्या प्लॅटफॉर्म वरून आपण मुख्य ठिकाणी येतो आणि मग तिथे हॉटेल्स आहे तिकीट खिडकी सौचालय आहेत, तसेच. फक्त आपण सरळ जातो, इथे आपण खालून वरती येतो. वरती आल्यावर तुम्ही डावी कडे जाता किव्हा उजवीकडे, पण दोन टोक. म्हणजे चर्चगेट ला उतरून तुम्ही त्या  c रोड कडे निघालं किव्हा सरळ इरॉस नाहीतर पाठी आयकर, मी थोडा गोंधळलो, कारण  म्हंटल जर मला NCPA  ला जायचं असेल आणि मी जर पाठून आयकर ला गेलो तर फार लांब पडेल. म्हणून बाहेर जाऊन एका पोलीस ला विचारल कि मला युनिव्हर्सल ला जायचंय तर उबर कुठून करू? इथून का त्या बाजूने? (मेक्सिकन होता तो, म्हणजे इथे मेक्सिकन लोक पण खूप आहेत, ते स्पॅनिश बोलतात जास्त ) कुठे जायच आहे नक्की? म्हंटल युनिव्हर्सल बघायलाच, कुठून आलास? कसा आलास? चायला पोलीस म्हणजे काय  असे प्रश्न विचारात सुटायचं काय? (मी म्हंटल, मानत) त्याला गप गुमान  ट्रेन म्हंटल, तसाच सरळ परत जा .. आ? मला काही कळेना, हसला तो, म्हणाला अरे आत गेलास कि डावीकडे स्टार बक्स आहे (स्टेशन, विमान तळ, बोट रस्ता मॉल , सगळीकडेच आहे म्हणा) तिथून खाली उत्तर, तुला मेट्रो मिळेल ती थेट युनिव्हर्सल ला जाईल चार डॉलर, उगाच कशाला उबर (चांगला होता पोलीस असून) ? बर आहे म्हंटल उबेर २२ डॉलर सांगत होता, हे फारच सोपं होत, मला ट्रेन आवडते (मुंबईत तुम्हाला आवडावीच लागते), लगेच आत गेलो तर डावीकडे एक मोठी वेडी बाई होती, तिथेच स्टेशनात खाली प्लास्टिक ची पिशवी घेऊन बसली होती आणि मोठं मोठ्याने बोलत होती... माझ्याच कडे बघून ओरडत होती (असा भास झाला मला), मी धूम ठोकून खाली गेलो तर खूप मशिन्स, तिथे फुल डे तिकीट ७ डॉलर कुठून हि कुठे, तेच काढलं, उगाच दोनदा का काढा म्हणून? ते काढून कुठची गाडी पकडायची म्हणून वळलो तर एक भिकारी बाई (ती पण मोठी आणि काळी) मला मदत करशील का एक डॉलर? थोडा पुढे एक माणूस खाली बसून एक टक आढ्या कडे बघत होता, खाली भीक द्या अशी पाटी होती. मी तसाच खाली गेलो तर दोन प्लॅट फॉर्म, एकात गाडी एकात न्हवती, नशिबाने एक माणूस तीथे एक स्टाफ साठी केबिन केली तिथे होता, त्याला विचारल कि युनिव्हर्सल ला कोणती जाते गाडी? तर स्पॅनिश मध्ये बोलला, मी म्हणालो अरे इंग्लिश बोल, ती गाडी आहे उभी तीच शेवटून दुसरं स्टेशन, चढ सुटेल आता, मी चढलो गाडी भरली होती, पण एका बाकावर टेकलो तेच दार बंद झालं आणि गाडी सुटली. आजू अबाजुची माणसं बघत होतो, थोडी गरीब टाईप्स होती सगळी, आणि एकदम कुणी तरी गुड मॉर्निंगssssssss असं ओरडलं कुठून आवाज येतोय हे बघायला मन वळवली तर एक अर्ध नग्न वेडी बाई मोठ्याने हसायला लागली आणि मधेच गुड मॉर्निंग अस ओरडायची, काही खर नाही म्हणून दार बघूया आणि उतरू असं मनात आणे पर्यंत माझाबाजूला बसलेला माणूस पण मोठ्याने हसायला लागला, मी शेपटीला लवंगी लावल्या सारखा उडालो आणि डायरेक्ट दारात, नशिबाने लगेच गाडी स्टेशनात आली होती (चर्चगेट ते मारिन लाईन्स, जेवढं अंतर तेवढच असेल ) आणि वायूवेगात उतरून एक डबा सोडून दार अगदी बंद होयच्या आत, दुसऱ्या डब्यात घुसलो आणि सगळ्यांनी कपडे घातलेत का? वेड्या सारखं कुणी आहे का हे बघितलं आणि पुढल्या स्टेशनात गाडी येई पर्यंतदारा जवळ उभं राहून काही धोका नाही ना? हे पाहून मग दारा जवळची एकटी असलेली सीट पकडली.

मला वेड्यांची फार भीती वाटते (अशी तर मला खूप  गोष्टींची भीती वाटते पण ह्या लोकांची जास्त), राग नाही येत, पण त्यांच्या actions  वर त्यांचा ताबा नसतो, म्हणून भीती, ती कुठे बघतात हेच काळत नाही त्यांचा राग कुणावर असतो हे माहित नाही  कुणावर काढतील हे सांगता येत नाही आणि अमेरिकेत ही माणसं एक तर आड दांड आणि त्यात ती निग्रो तर अणिकच. मोठ्या शहरात मला नेहमी वेडी माणस दिसतात, का माणस मोठ्या शहरात येऊन वेडी होतात? का शहर त्यांना वेड करत? का वेडीच माणस शहरात राहतात का वेडच वाहायला इथे येतात? मी असं का वेड्या सारखा विचार करतोय? इथली वेडी माणस ऍक्टर वाहायला तर आली नसतील ? काय वेड्या सारखच आहे सगळ ..... 

असाच सारखा वेड्या सारखा विचार करून मी शेवटी त्या युनिव्हर्सल स्टेशन ला उतरलो, पण गाडीतली माणस सगळी बेताच्या परिस्तिथी असलेली वाटली, त्या मनानें मी स्वाती कडून इथे आलो ती माणस सगळी सुख वस्तू वाटली. स्टेशन नेहमी सारखं खाली भुयारात, वर आलो तर सगळं विश्वच निराळं, म्हणजे एकदम मशीद बंदर ते डायरेक्ट कफ परेड ... सगळंच भारी, परत गोंधळ .. युनिव्हर्सल स्टुडिओ तर कुठे दिसत न्हवता, परत एक पोलीस  (माणूस नाहीच कि हो), त्याला म्हंटल कि मला ... युनिव्हर्सल साठी तो ब्रिज चढा आणि उतरल्यावर त्यांची गाडी तुम्हाला (फुकटं) त्या स्टुडिओत घेऊन जाईल असं तो पोलीस म्हणाला, मला  वाटलं मन कवडाच आहे, पण माझ्या पाठी चार लोकांना त्यांनी हेच आधीच सांगितलं, कारण त्या स्टेशनात दुसरं काही नाहीच कि ओह ...

मग मी तो ब्रिज उतरलो आणि पाच दहा लोंकान बरोबर त्या बस ची वाट पाहत थांबलो. एक पाच मिनटात एक मोठी टुमदार लहान मुलांना आवडेल अशी चार डब्यांची बस हळू हळू येताना दिसली, त्यात आम्ही लोक बसलो आणि मग ती बस युनिव्हर्सल कडे निघाली, त्या बस मध्ये स्पीकर होते ते सगळं सांगत होतेच, कि इथे बघा तिथे बघा, एकदम पॉश सगळं, मग तुम्ही आता युनिव्हर्सल जात आहात, अस म्हणत ती बस एक ५०० मीटर जाऊन थांबली, मग ती बाई म्हणाली कि सरळ जा, तिकीट काढा म्हणजे थेट युनिव्हर्सल .. मी आधी उतरून बाथरूम शोधलं , म्हंटल आत असेल नसेल काय ठाऊक, मला जायला मिळेल न मिळेल, लगेच समोर दिसलं, आत गेल्यावर नव्वद टक्के भारतीय, सगळेच हा माझ्या सारखा विचार करून आले असावेत. तिथे लॉकर होते, तुमचं सामान ठेवायला, फार महाग न्हवत, पण सामान पण न्हवत माझ्या कडे. पण सोय चांगली होती.

तिकिटाच्या आधी मोठी रांग, security करतात... माझ्या कडे फक्त एक छोटी गळ्यात अडकवायला बॅग होती म्ह्णून मला पण security चेक करायला लागल, पण खूप गेट्स आणि शिस्थ ह्या मुळे सगळं दाहा मिनटात झालं, आदल्या रात्री मी online तिकीट काढलं होत म्हणून डायरेक्ट आत गेलो, म्हणजे त्या माणसाने ते चेक केलं आणि मी एकदम universal ... स्वप्नात पण मी इथे येईन असं वाटलं न्हवत, पण मी आलो ह्याच श्रेय स्वाती ला आहेसच, ती नसती तर मी कॅलिफोर्निया ला आलोच नसतो, पण अमित, म्हणजे अंजली माझी मैत्रीण तिचा नवरा, आता तो पण मित्र आहेच त्याने मला आग्रह करून सांगितलं होत कि अरे तू अमेरिकेत आलाच आहेस तर universal  ला जाच , असं अगदी बजावून सांगितलं म्हणून मी म्हंटल ठीके बघू जमलं तर आणि हे असताना स्वपना मला म्हणाली कि अमेरिकेत गेलास आणि आता कॅलिफोर्नियात तर युनिव्हर्सल ला जाच जा म्हणजे जाच, आता हि दोघे एवढे म्हणाले म्हणून मी खरा तर जाऊ म्हंटल, पण जाता क्षणीच, मी आलो ते फारच बेस्ट केल ह्याची मला खात्री पटलीच, पण एकदम एवढं भव्य बघून भारावून गेलो ....


क्रमशः

घुलामी 2 -- फिनिक्स अरेझोना अमेरिका

इथे हर्ड मुसीयम मध्ये हे मला पाहायला मिळणार म्हणून मी आलो .... इथे दोन भाग आहे, एक म्हणजे इथला इतिहास आणि इथली (म्हणजे इंडियन्स ची)संस्कृती .. इतिहास गोऱ्या साहेबानी लिहिलाय आणि संस्कृती तोच गोरा साहेब दाखवतो आपण यातून बोध घायचा ... .. 

v

अमेरिकेत एक चांगलंय म्हणजे लोक तोंड भरून तुमचं स्वागत करतात, खर खोट  असं काही नसतंच, मी जेव्हा त्या हर्ड म्युसियम ला गेलो तेव्हा त्या तिकीट कॉउंटरच्या बाईने तोंडभरून स्वागत केलं (टिचून १२६० रुपये घेतलेत, न करायला   काय जातय?). माझ्या दोन्ही बॅग (फुकट)लॉकर मध्ये ठेऊन घेतल्या तिथे, ते बरं झाल त्या मुळे मी मोकळा झालो. 

आधी सांगितल्या प्रमाणे इथे दोन भाग आहेत, एक म्हणजे इतिहास आणि दुसरा म्हणजे कला संस्कृती. एक बरं म्हणजे इथे फुकट टूर्स होत्या , दोन. एक ह्या भागाची आणि एक त्या. मी नेहमी गाईड करतो, माझा (भारताचा ) इतिहास जरा बरा असला तरी लोकल माणसा कडून तो ऐकण्यात मजा असते म्हणून मी गाईड करतो. (जयपूर ला गेलात तर त्या जंतर मंतर ला नक्की गाईड करा एरवी ते ५ मिनटात बघून होईल पण गाईड तुमहाला तास भर फिरवेल आणि जन्म भराची माहिती सांगेल). आणि इथे मला अजिबात इतिहास आणि भूगोल माहित नाही, परत २५ डॉलर (२००० रुपये) खाली काही नाही इथे , त्या मुळे फुकट म्हणून मला फार आवडलं.  

इतिहास च्या भागात आहे तो आधी होता, सुरवातीला त्या गाईड ने आम्हाला थोडी कलाकृती दाखवली, कुणी एक जर्मन माणूस होता तो आणि त्याची बायको मेक्सिको ला जाऊन आले आणि मग त्याने प्रभावित होऊन खूप चित्र काढली वगैरे, थोडच नक्षी काम होत फार नाही. आपण भारतात फार जास्त नक्षी काम पाहतो म्हणून मला फार काय त्यात कौतुक नाही वाटलं, पण त्या माणसाने चित्र मात्र छान काढलं होत. मग तो आम्हला पहिल्या मजल्यावर घेऊन गेला आणि एकदम वेगळच चित्र डोळ्या पुढे आलं. हा गोरा साहेब किती क्रूर आणि दुष्ट होता हे त्याने स्वः सांगितलं आणि तिथे तस दाखवलं आहे. इथे आधी साहेब आला मग सगळेच आले जर्मन, फ्रेंच, डच आणि सगळेच  (स्पॅनिश मेक्सिको मध्ये गेले किव्हा दक्षिण अमेरिका आणि त्यांना वाईट ओरबाडले आणि गुलाम केले, इतके कि ते स्वतःची भाषा विसरून स्पॅनिश बोलतात आणि तीच मूळ भाषा समजतात ) . पण सगळ्यात जास्त दुष्ट पणाचा मान हा साहेबाचा, हिटलर पण भुरटा चोर वाटेल इतका अत्याचार ह्या साहेबाने केला. मी नेहमी म्हणल्या प्रमाणे हा देश इतका मोठा आहे कि भारता पेक्षा अडीच पट, म्हणजे लोक जास्त जाती जास्त गाव जास्त, म्हणून इथे ते कबिले वेगळे, भाषा वेगळ्या रीती वेगळ्या, कपडे वेगळे ... फक्त एक मेकांना शत्रू मानणे ह्या एका गुणावर ते जोडले गेले होते ... साहेबाने ह्याचा पुरेपूर फायदा घेतला आणि त्यांची कत्तल करायला सुरुवात केली. भारतात इतकी माणसं ह्यांनी मारली, हा देश तर आपल्याहून अडीच पट  मोठा, म्हणजे किती माणस मारली असतील? आपण तरी बऱ्यापैकी जोडलेले  होतो, म्हणजे काश्मीर असो वा कन्याकुमारीमहाराष्ट्र  असो का बंगाल लग्न करायची पद्धत एकच श्लोक सगळे संस्कृत, संस्कृती एकच. इथे ह्याचा अभाव, म्हणून एक एक कबिला धरून त्यांना घुलाम करुन मारून टाकणं फार सोपं गेलं. मग  एका सुपीक (आणि क्रूर) डोक्याच्या माणसाला एक आयडिया आली, ती म्हणजे लहान मुलांना पकडा, त्यांचं घर तोडा, जात ख्रिश्चन करा , भाषा इंग्रजी करा, शिक्षण पाश्चात्य करा आणि इतिहास आपलाच शिकवा .....म्हणजे हाच माणूस त्यांच्याच माणसांना मारेल आणि आपलीच भाषा बोलेल म्हणजे आपलं काम सोपं .  ह्याच कारण म्हणजे खर्च कमी होईल, खर्च कमी होईल? मारताना गोळ्या वगैरे लागतात आणि साहेब पण एखादा मारू शकतो, उगाच का गोळ्या वाया घालवा कष्ट करा . दुसरं आणि मुख्य कारण म्हणजे पुढची पिढी घुलाम होईल . आपल्या कडे फक्त इंग्रजी बोलणारे लोक हे घुलाम आहेत हे मला पटल. मातृ भाषा हि आलीच पाहिजे, इंग्रजी महत्वाची आहेसच, पण मातृ भाषा येणं हे जास्त महत्वाचं.मिशनरी शाळेने ही काम चोख बजावलीत (अगदी भारतात सुद्धा). 

पाच सहा वर्षाचं पोर, त्याचे आई बाप लांब करा घर थोडा, मोकळ्या जागेतून बंद खोलीत आणा, धर्म बदला भाषा तोडा, उपाशी ठेवा आणि जे साहेबांचं उरेल ते त्या लाहानग्या पोरांना द्या.वाढत्या वयातली पोर असतील त्यांना उपाशी मारा, एखाद्या चिमुकल्याला आई भरवत असेल तर त्याला बेचव जेवण ताटात वाढा लाड नाही, फक्त मार आणि शिस्त. एका विशिष्ट प्रकारची शिटी मारली कि मूल उठायची , दुसऱ्या प्रकारची मारली कि मुलं जेवायची , अश्या शिट्यांने त्यांचं आयुष्य बांधलं गेले होते.... आई बापाला भेटू द्यायचे नाही,  ती    माउली दुःखाने मरत असेल. त्या बोर्डिंग शाळेत एका खोलीत चिकटून अनेक मूल झोपायची, रोगाने कित्तेक मारायचीत. आणि त्यांना तिथेच पुरले जायचे आणि त्यांच्या पालकांना एक पत्र, ज्यात असं लिहिलं असायची कि छान आणि शांत त्रास न होता शूरवीर मरण आलय. 

हे सगळ दाखवणारे अनेक फोटो होते  आणि तो गाईड पण पोट तिडकीने सगळं सांगत होता, खूप सुन्न करणार होत, तूर संपल्यावर मी ते परत सगळ पहायला आलो. दोन चार गोष्टी परत वाचल्या त्यातल एक वाक्य मनात राहील "Erase and Replace" . म्हणजे त्या लहान मुलांचं आधीचा इतिहास पुसून टाका आणि नवीन इतिहास डोक्यात भरा.... आधी त्या मुलाच नाव बदला मग त्याचे केस कापा, इथे सुद्धा आई बाप गेल्यावर केस कापायचे असा नियम होता, म्हणजे त्या लहान मुलांच्या मनावर मोठा आघात , मग त्यांचा धर्म बदला आणि मग भाषा शिकवा. एक माणूस घुलाम म्हणजे पुढची पिढी घुलाम साहेबाने हे सगळीकडेच केलं,. 

भारतात खूप दिसत असं ... जुना इतिहास नाहीच आणि नवीन कसा खरा हे लोक पटवून देत लोक फिरतात .... इतिहास फक्त गेली १०० वर्ष आधीच सगळं खोट ... म्हणजे नुसतं इंग्रजी बोलता आलं म्हणजे जी लोक स्वतःला उचभ्रु समजतात ती घुलाम असतात का? 

मग मी बाकीचा मुसियम बघितला आणि यात मग लोकल handicraft होते, इथे खूप लोकांना बंदिस्त करून ठेवलं होत अगदी १९३० पर्यंत तायतलाच एक माणूस पुढे मूर्तिकार झाला मग याची मूल पण मूर्तिकार. मग तो मुसियम कुणी बांधला हा इतिहास. हर्ड नावाच्या कुटुंबाने तो बांधला आहे , अति श्रीमंत माणूस होता त्याची बायको आणि त्याने बांधलाय. म्हणजे बाई श्रीमंत होती आणि ह्या माणूस तिच्या वडिलांकडे नोकरी करायचा मग त्या बाईशी लग्न करून श्रीमंत झाला वगैरे..... पण त्याच्या इतिहासात मला रस न्हवता. त्या लोकल लोकांच्या हातमागाचे काही काम ठेवले होते , मग चित्र कला आणि काय काय ... 

हे सगळं झाल्यावर मग मी दुसरा भाग पाहायला गेलो तसच तास भर, पण ती सगळी कलाकृती ते आधी कसे राहायचे भांडी कुंडी स्वयंपाक कसे करायचेत वगैरे .... मी कंटाळलो थोडा , कारण तिथे खूप ववीवीध प्रकारचे लोक काबिले त्यांचे कपडे राहणी वगैरे तेच तेच होत .. एक गमतीचा भाग म्हणजे त्या आदिवासी बायकांना कपडे घालायची सवय न्हवती, म्ह्णून इंग्रजाने त्यांना सांगितलं कि बाजारपेठेत येताना पान लावून या... मग त्या बायका बाजारपेठेत कपडे घालायच्या आणि वाटेत जाताना ते लगेच काढून टाकायच्या . साहेब कपडे घाला म्हणून सांगत होता ... हे ऐकून गम्मत वाटली, आता ह्यांना कपडे घालायची फार जाण नाहीये, म्हणजे कपडे काढण्याची सवय ह्या गोऱ्यांना त्या दिवासींनी लावली म्हणायची ... 

दोन अडीच तास फिरून दमलो होतो , जरा टेकलो नि निघालो परत. पण घुलामी बद्दल बराच ज्ञानी झालो, आपलं नशीब चांगलं आहे कि आपण अजून मराठी बोलतो , लिहितोय वाचतोय .. स्वतःच अस्तित्व टिकवून आहोत ... 

फार इंग्रजी इंग्रजी करू नका आपण काही गोरे नाहीत, त्या मुळे आपण इंग्रजीचा हट्ट धरण म्हणजे घुलामी चा हट्ट करण्या सारखं आहे .